Omarm de chaos

COVID-19, de klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit brengen ons op ‘een kantelpunt van de mensheid’. Dat is het uitgangspunt van Jan Rotmans in het boek “Omarm de chaos”, dat hij samen met Mischa Verheijden schreef. Als hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid aan de Erasmus Universiteit is Rotmans ervan overtuigd dat we de wereld nog kunnen redden als we ons gedrag veranderen. Volgens de hoogleraar is er sprake van meerdere systeemcrises die op elkaar inwerken en elkaar versterken. Hoopgevend is de hausse aan burgerinitiatieven met een voorhoede van maar liefst een miljoen Nederlanders. Daar liggen mooie uitdagingen voor het sociaal werk!

Naast de ecologische crisis is er volgens Rotmans een ‘systeemcrisis die onze vitale systemen zoals handel, voedsel, energie, mobiliteit, zorg, onderwijs en democratie diep raakt’. Die systeemcrisis is een morele crisis ‘en zit daarom in onszelf’. We zijn doorgeslagen in het efficiency denken en de menselijke maat is daardoor zoekgeraakt. Dat zien we bijvoorbeeld in de toeslagenaffaire. Het vertrouwen in de overheid en in de gezondheidszorg is de afgelopen jaren fors gedaald. Maar crises leiden tot transities: juist nu kunnen mensen het verschil maken. Enerzijds is het zo dat ons brein zodanig geconditioneerd is dat de mens ‘een diepgewortelde angst voor ingrijpende veranderingen’ heeft. Anderzijds groeit het besef dat de systeemcrisis moet worden aangepakt. Zo zetten klimaatsrechtzaken ‘heel veel druk op het totale fossiele systeem: op de structuur, de wetgeving, de cultuur, de financiering etc. Uiteindelijk draagt dit zeker bij aan een systeemverandering.’ Hoopgevend is de snelle opkomst van wereldwijde bewegingen als MeToo, Black Lives Matter de klimaatbeweging, die volgens Rotmans drijvende krachten zijn achter systeemveranderingen. Als 25% van betrokkenen of burgers iets anders wil, is er sprake van zo’n kantelpunt. De resterende 75% gaat dan relatief snel mee. Dat zagen we bijvoorbeeld in de transitie van roken naar niet-roken in het publieke domein en in de privesfeer. Rotmans is ervan overtuigd dat de coronacrisis dit proces versnelt. Chaos brengt ons naar een nieuw evenwicht en daarom vindt Rotmans dat we die chaos moeten omarmen.

Anders kijken

Om transities te begrijpen, moet je anders kijken. Daarvoor zijn in de loop der jaren verschillende “transitielenzen” ontwikkeld. Bijvoorbeeld de ontwikkelingslens, die onderscheid maakt tussen de korte, middellange en lange termijn. Als je via deze lens naar de lange termijn kijkt, zie je een onderstroom die sluipenderwijs in beweging is. Dan gaat het om machtsverschuivingen, cultuurveranderingen, wet- en regelgeving, klimaatverandering en democratische ontwikkelingen. Die onderstroom is bepalend voor wat er op de korte en middellange termijn gebeurt. Zo zijn plotselinge gebeurtenissen vaak verklaarbaar. Crises en chaos brengen ons tot inkeer. Rotmans is ervan overtuigd dat duurzame energie gaat winnen en dat het fossiele energiesysteem wordt afgebroken. ‘De richting is helder, de vraag is alleen hoeveel tijd de opbouw en de afbraak in beslag nemen.’

Een ander handig instrument is de “sturingslens” die je niet gebruikt om een transitie te managen, maar om slim te navigeren: ‘meer bijsturen dan sturen en anticiperen, geen project maar een proces, en geen doelgericht maar doelzoekend proces”. Ook bij transities in het sociaal domein kan dit een bruikbaar instrument zijn.

Sociale transitie: voorhoede van een miljoen burgers

Volgens Rotmans is er sprake van een samenhangend stel systeemcrises: een financieel-economische, een ecologische, een morele en een demografische crises die bovendien op elkaar inwerken en elkaar versterken. Deze systeemcrises zijn diepgeworteld in onze vitale systemen, zoals handel, energie, voedsel, mobiliteit, zorg, onderwijs en democratie. Tijdens de coronacrisis zijn tal van weeffouten in die systemen blootgelegd. Die complexe systemen passen zich voortdurend aan hun omgeving aan en mensen kunnen die systemen veranderen. De kans dat dit gebeurt is extra groot gedurende crises. Daarom ziet Rotmans crises en chaos dus als kans. De pandemie leidde tot een afnemend vertrouwen in de democratie, maar deze crisis kan leiden tot nieuwe vormen van democratie, die gebaseerd zijn op een nieuw evenwicht tussen top-down en bottom-up. Die vormen passen bij de ontwikkeling dat steeds meer burgers actief worden op het terrein van leefbaarheid en duurzaamheid. Ongeveer een miljoen Nederlanders is als voorhoede actief betrokken bij energie coë¶peraties, zorg coë¶peraties, broodfondsen en voedsel coë¶peraties. Met een achterban van nog eens 2 tot 2,5 miljoen burgers. Daar liggen natuurlijk ook uitdagingen voor het sociaal werk!

Rotmans analyseert een aantal transities, waaronder de sociale transitie. Hij constateert dat de marktwerking is doorgeslagen en stelt vast dat de kloof tussen de systeemwereld van op beheersing en controle gerichte managers, technocraten en bureaucraten en de leefwereld van professionals en burgers, die ruimte en vertrouwen nodig hebben, steeds groter is geworden. Het groeiend aantal burgerinitiatieven is een antwoord op deze kloof. Deze sociale transitie ‘kan door de overheid worden versneld door actief burgerschap te stimuleren en te belonen’.

“Persoonlijke transitie: de reis naar binnen” is de uitdagende titel van het laatste hoofdstuk. Daar kunnen lezers zich spiegelen in mooie verhandelingen over feminien, verbindend, authentiek en transformatief leiderschap,

“Omarm de chaos” van Jan Rotmans en Micha Verheijden is een uitgave van De Geus. Prijs: ‚¬ 27,50.